آموزش گام‌های موسیقی – 5 دستۀ مهم گام‌ها

آموزش گام‌های‌ موسیقی

یکی از مهم‌ترین موارد مربوط به تئوری موسیقی، شناخت گا‌م‌ها است. هنرمندان با آموزش گام‌های موسیقی توانایی خود در خلق آثار متفاوت را بالا می‌برند. همچنین خواننده‌ها می‌توانند گام‌های هر قطعۀ موسیقی را متناسب با گسترۀ صدایی خود بالاتر یا پایین‌تر ببرند.

از دیگر فواید شناخت گام‌ها، می‌توان به افزایش قدرت نوازندگی یا خوانندگی اشاره کرد. چرا که تمرینات مرتبط با این موضوع منجر به شناختن تمامی نت‌ها در هر گام، جایگاه آن‌ها روی هر ساز، شناخت فواصل بین نت‌های هر گام و آشنایی گوش هنرمند با انواع گستره‌های صدایی در هر گام می‌شود.

البته فراموش نکنید که برای شناخت گام‌ها ابتدا لازم است  مفاهیم پایه و یادگیری نت های موسیقی را بدانید.

اگر شما هم می‌خواهید در شناخت گام‌ها به تسلط برسید تا بتوانید قطعات متفاوتی بسازید یا بازخوانی و کاور کنید، تا انتهای این مقالۀ جذاب و تخصصی همراه ما باشید.

 

یادآوری فواصل بین نت‌ها (روی کلاویه‌های پیانو)

 

فواصل کروماتیک و دیاتونیک

بهتر است قبل از شروع آموزش گام‌های موسیقی ابتدا راجع به انواع فاصله‌ها صحبت کنیم. در موسیقی دو نوع فاصلۀ نیم‌پرده‌ای داریم، کروماتیک و دیاتونیک.

نیم‌پردۀ دیاتونیک (Diatonic Half Step)

به فاصلۀ بین 2 نت غیر هم‌نام که نیم‌پرده با هم فاصله دارند و بعد از یکدیگر قرار می‌گیرند، نیم‌پردۀ دیاتونیک می‌گویند.

برای مثال 2 نت می و فا نیم پرده با هم فاصله دارند و این نت‌ها در کنار هم قرار دارند از طرفی غیر هم‌نام نیز هستند. پس به فاصلۀ بین آن‌ها نیم‌پردۀ دیاتونیک می‌گویند.

یا به عنوان مثالی دیگر 2 نت لا و سی‌بمل را بررسی کنیم. این 2 نت نیم پرده با هم فاصله دارند، در کنار هم قرار دارند و غیر هم‌نام نیز هستند، پس به فاصلۀ بین آن‌ها نیم‌پردۀ دیاتونیک می‌گویند.

نیم‌پردۀ کروماتیک (Chromatic Half Step)

حال اگر 2 نتی که بعد از یکدیگر قرار می‌گیرند، نیم پرده فاصله داشته باشند و هم‌نام (از یک جنس) باشند، به فاصلۀ بین آن‌ها نیم‌پردۀ کروماتیک می‌گویند.

مثلا 2 نت فا و فادیز را در نظر بگیرید. این 2 نت در پشت سر هم قرار دارند، نیم‌پرده فاصله دارند و هم‌نام هستند. پس نیم‌پردۀ کروماتیک باهم فاصله دارند.

یا به عنوان مثالی دیگر، لا و لادیز را در نظر بگیریم. در این حالت نیز این 2 نت پشت سر هم آمده‌اند، هم‌نام هستند و نیم‌پرده فاصله دارند. پس این 2 نت نیم‌پردۀ کروماتیک فاصله دارند.

 

نت‌های لا و سی‌بمل در نیم‌پردۀ دیاتونیک و نت‌های لا و لادیز در نیم‌پردۀ کروماتیک

 

نت‌های آنارمونیک (Enharmonic Notes)

با توجه به موارد گفته شده در بالا ممکن است این اشتباه، مخصوصا در مبحث آموزش گام‌ها، رخ بدهد که برخی فکر کنند مثلا 2 نت فادیز و سل‌بمل یکی هستند و فرقی ندارند.

اینکه این 2 نت یک جایگاه روی ساز شما دارند و یک صدای مشترک به ما می‌دهند کاملا درست است، اما در مبحث شناخت و نام‌گذاری گام‌ها نباید این 2 نت را یکی دانست. اصطلاحا باید به این نت‌ها آنارمونیک گفت.

نت‌های آنارمونیک به نوعی هم‌صدا یا اونیسون هستند. اگر این نت‌های آنارمونیک را یکی بدانیم در شناخت گام‌های دیاتونیک و کروماتیک به مشکل برخواهیم خورد.

در واقع در نیم‌پرده‌های دیاتونیک 2 نت از جنس‌های مختلف داریم، مثل لا و سی‌بمل. در حالی که در نیم‌پرده‌های کروماتیک 2 نت از یک جنس داریم مثل لا و لادیز.

حالا در این 2 حالتی که گفته شد، نباید لادیز و سی‌بمل را یک نت بدانیم چرا که یکی از آن‌ها در فاصلۀ نیم‌پردۀ کروماتیک (یعنی لا و لادیز) قرار دارد، اما دیگری در فاصلۀ نیم‌پردۀ دیاتونیک (لا و سی بمل) قرار گرفته است.

 

نت‌های دو دیز و ر بمل آنارمونیک هستند.

 

شناخت گام‌های موسیقی

گام چیست؟ (Scale)

در ساده‌ترین تعریف می‌توان گفت گام، از کنار هم قرار گرفتن دسته‌ای از نت‌ها برای تولید لحنی خاص ساخته می‌شود.

دلیل این تفاوت‌ها در لحن، چیزی جز بهتر منتقل کردن حس قطعه نیست. در واقع برای تداعی کردن هر حس و حالی در قطعه، بسته به این که شاد، غمگین، ترسناک یا… است، می‌توان از گام مناسب برای آن موقعیت خاص استفاده کرد.

دسته‌بندی کلی گام‌ها

در ابتدای آموزش گام‌های موسیقی می‌توانیم گام‌ها را به دستۀ کروماتیک و دیاتونیک تقسیم کنیم.

گام‌های دیاتونیک گام‌هایی هستند که تمامی نت‌های قرار گرفته در آن‌ها از یک فرمول و الگویی خاص پیروی می‌کنند.

این در حالیست که گام‌های کروماتیک شامل همۀ 12 نت موسیقی می‌شوند و از نت تونیک تا نت اوکتاو، همۀ نیم‌پرده‌ها نواخته می‌شوند.

درجه اول یک گام دیتونیک را نت تونیک میگویند. یعنی زمانی که یک گام شروع میشود در واقع از نت تونیک شروع میشود.

توجه داشته باشید که در گام دیاتونیک نمی‌توان از نیم‌پردۀ کروماتیک استفاده کرد.

مثلا گام ر مینور یک گام دیاتوینک است که در ادامه به آن خواهیم پرداخت. این گام به این صورت نوشته می‌شود: D-E-F-G-A-Bb-C

طبق مطالبی که در تئوری موسیقی یاد گرفتیم می‌دانیم که 2 نت سی‌بمل و لا دیز هم‌صدا هستند اما اشاره کردیم که نمی‌توانیم آن‌ها را یکی بدانیم. چرا که اگر آن‌ها را یکی بدانیم باید بتوانیم گام رمینور را به این صورت بنویسیم: D-E-F-G-A-A#-C

با نوشتن گام به این صورت 2 مشکل ایجاد می‌شود:

اول اینکه نت سی از میان نت‌های گام ما حذف شده است. در حالی که در ادامه خواهید دانست که گام‌های مینور 7 نتی هستند اما چیزی که در خط بالا نوشته شده دارای 6 نت (6 جنس نت) است.

مورد دوم اینکه در مورد نت‌های لا و لادیز به تناقض برمی‌خوریم. چرا؟ زیرا گام ما دیاتونیک است نه کروماتیک، در این گام یک نت نمی‌تواند هم‌زمان هم دیز هم بکار، یا هم بمل و هم بکار باشد. همان‌طور که در بالا گفتیم استفاده از نیم‌پردۀ کروماتیک در گام دیاتونیک ممنوع است.

این مورد مانند این است که فردی هم‌زمان هم در خانۀ خود باشد و هم در محل کار. این موضوع در مورد نت‌های گام‌های دیاتونیک نیز صدق می‌کند.

 

 

تفاوت گام دیاتونیک و کروماتیک بر روی خطوط حامل

تقسیم‌بندی گام‌های موسیقی

در آموزش گام‌های موسیقی، می‌توان گام‌ها را براساس موارد زیادی تقسیم‌بندی کرد. اما در این مقاله فقط به یکی از کاربردی‌ترین و مهم‌ترین این تقسیم‌بندی‌ها که براساس تعداد نت‌ها است اشاره می‌کنیم.

بر این اساس ما می‌توانیم گام‌ها را به پنج دستۀ 4 نتی (تتراتونیک)، 5 نتی (پنتاتونیک)، 6 نتی (هگزاتونیک)، 7 نتی (هپتاتونیک ) و 8 نتی (اوکتاتونیک) تقسیم کنیم.

هپتاتونیک (7 نتی = Heptatonic)

در مرحلۀ اول با این دسته شروع به آموزش گام‌های موسیقی می‌کنیم. این دسته از گام‌ها را شاید بتوان کاربردی‌ترین و کامل‌ترین دستۀ گام‌ها دانست.

از مهم‌ترین دسته‌های این گام‌ها می‌توان به مینور (Minor) و ماژور (Major) اشاره کرد. البته که گام‌های 7 نتی دیگری مثل گام انیگماتیک (Enigmatic) هم در این دسته جای می‌گیرند اما فعلا به آن‌ها نخواهیم پرداخت.

دستۀ مهم دیگری که در مقاله‌های آتی به آن‌ها خواهیم پرداخت مُدهای کلیسایی هستند.

در این بخش به گام‌های ماژور و مینور اشاره خواهیم کرد.

شناخت گام‌‌ مینور (Minor Scale)

گام‌های مینور خود به 2 دستۀ خارجی (Exotic) و غیرخارجی (Non-Exotic) تقسیم می‌شوند. دلیل این تقسیم‌بندی این است اکثر مطالب تئوری موسیقی در اروپا شکل گرفته اما گام‌هایی نیز بوده‌اند که به مرور زمان در باقی نقاط جهان ساخته و استفاده شده‌اند و به موسیقی کلاسیک در اروپا راه پیدا کرده‌اند. به همین دلیل در تئوری موسیقی که جمع‌آوری مطالب آن اکثرا توسط اروپایی‌ها بوده، از گام‌های سایر نقاط جهان با عنوان خارجی (Exotic) یاد می‌کنند.

از معروف‌ترین گام‌های اِکزوتیک می‌توان به گام‌های مجارستانی (Hungarian) و ناپولیایی (Neapolitan) اشاره کرد.

اما خود گام‌های مینور غیر خارجی که در زمان قدیم اغلب در موسیقی کلاسیک استفاده می‌شدند به 3 دسته تقسیم می‌شوند: مینور طبیعی، مینور ملودیک و مینور هارمونیک.

گام مینور طبیعی (Natural Minor Scale)

گام مینور طبیعی با فرمول تونیک – پرده – نیم‌پرده – پرده – پرده – نیم‌پرده – پرده – پرده ساخته می‌شود.

مثلا گام لامینور را در نظر بگیرید. نت تونیک ما در این گام لا است. پس اول نت لا را قرار می‌دهیم، بعد طبق فرمول 1 پرده به بالا حرکت می‌کنیم و به نت سی خواهیم رسید. سپس نیم‌پرده از نت سی به بالا حرکت می‌کنیم و به نت دو میرسیم. در قدم بعدی 1 پرده از دو بالاتر می‌رویم، به نت ر می‌رسیم. اگر از ر 1 پرده به بالا حرکت کنیم به نت می خواهیم رسید. نیم‌پرده از می به بالا حرکت می‌کنیم و نت فا را خواهیم داشت. بعد از فا به با 1 پرده حرکت به سل خواهیم رسید و در نهایت اگر از سل 1 پرده به بالا حرکت کنیم نت لا که همان نت تونیک هست را خواهیم داشت.

اگر توجه کنید می‌بینید که از نت لای اول تا نت لای دوم تمامی نت‌های گام را طبق فرمول نوشتیم و در واقع یک اوکتاو طی کردیم (از لا تا لا). به این گام که با این فرمول ساخته شد گام لامینور طبیعی می‌‎گویند. نت‌های این گام شامل : A – B – C – D – E – F – G – A هستند.

 

همان‌طور که مشاهده می‌شود در گام لامینور هیچ نتی دیز یا بمل ندارد.

 

گام‌های مینور طبیعی دیگری نیز می‌توان با این فرمول ساخت.

مثلا بیایید نت سی را به عنوان تونیک قرار دهیم و طبق فرمولی که برای آموزش گام‌های مینور طبیعی در بالا گفتیم، نت‌های گام سی مینور طبیعی را بنویسیم.

ابتدا از سی شروع می‌کنیم. بعد 1 پرده از آن به بالا حرکت می‎‌کنیم و به دودیز می‌رسیم. سپس از دودیز نیم‌پرده به بالا حرکت می‌کنیم و به ر می‌رسیم. از ر 1 پرده بالاتر می‌رویم و به می می‌رسیم. بعد می را 1 پرده بالاتر می‌بربم و به فادیز می‌رسیم. پس از آن فادیز را نیم‌پرده بالاتر می‌بریم تا به سل برسیم. با 1 پرده بالا بردن سل نیز به لا می‌رسیم. در نهایت اگر لا را 1 پرده بالاتر ببریم به نت تونیک گام یعنی سی خواهیم رسید. پس نت‌های گام سی مینور طبیعی به این صورت نوشته می‌شوند: B – C# – D – E – F# – G – A – B

 

  نمایش نت‌های روی دستۀ گیتار در گام سی مینور

نکته:

توجه کنید که اگر با این فرمول بخواهیم گامی مانند سل مینور طبیعی را بنویسیم نت‌های ما به صورت : G – A – Bb – C – D – Eb – F – G خواهد بود. در این حالت نباید نت‌ها را با علامت دیز بنویسیم.

در واقع در نت نویسی گام‌های موسیقی اجازۀ این کار را نداریم چرا که اگر از علامت دیز به جای بمل استفاده کنیم نت‌های ما به صورت : G – A – A# – C – D – D# – F – G در کنار هم قرار می‌گیرند.

به دلیل غلط بودن این نوع نوشتار نت‌های گام، در بالاتر اشاره کردیم. ما حق استفاده از نیم‌پردۀ کروماتیک در گام دیاتونیک را نداریم.

از طرف دیگر حین نوشتن نت‌های هر گام باید تعداد نت‌های گام رعایت شود. یعنی اگر گام ما در اینجا 7 نتی است پس حین نوشتن نت‌های گام باید همۀ 7 نت از جنس‌های مختلف را داشته باشیم. در صورتی که در گام نوشته شده با علامت دیز ما فقط 5 نت (5 جنس نت) داریم و نت‌های سی و می حذف شده‌اند. این عمل کاملا اشتباه است.

گام مینور هارمونیک (Harmonic Minor Scale)

نت‌هایی که این گام را تشکیل می‌دهند همانند نت‌های گام مینور طبیعی هستند با این تفات که درجۀ هفتم این گام دیز می‌شود.

مثلا در گام لامینور هارمونیک ما همۀ نت‌های لامینور طبیعی را می‌نویسیم و بعد درجۀ هفتم یعنی نت سل را دیز می‌کنیم.

فرمول ساخت گام مینور هارمونیک: تونیک – پرده – نیم‌پرده – پرده – پرده – نیم‌پرده – 1/5 پرده – نیم‌پرده

پس به عنوان مثال نت‌های گام دو مینور هارمونبک طبق فرمول بالا عبارت است از: C – D – Eb – F – G – Ab – B – C

 

 

نت‌های گام دو مینور هارمونیک روی دستۀ گیتار

گام مینور ملودیک (Melodic Minor Scale)

نت‌های این گام نیز مانند گام مینور طبیعی نوشته می‌شوند اما این بار درجات ششم و هفتم دیز می‌شوند.

به عنوان مثال اگر بخواهیم نت‌های گام لا منیور ملودیک را بنویسیم، ابتدا با نت‌های لا منیور طبیعی شروع می‌کنیم و بعد درجات 6 و 7 آن را دیز می‌کنیم.

راه دیگری که می‌توان برای نوشتن این گام آن را به کار گرفت، استفاده از گام ماژور و بمل کردن درجۀ سوم آن است.

همچنین می‌توان از فرمول ساخت گام مینور ملودیک هم استفاده کرد : تونیک – پرده – نیم‌پرده – پرده – پرده – پرده – پرده – نیم‌پرده

برای مثال، با توجه به این فرمول نت‌های گام می‌مینور ملودیک به این صورت خواهد بود: E – F# – G – A – B – C# – D# – E

 

گام می مینور ملودیک و نت‌های آن روی دستۀ گیتار

شناخت گام ماژور (Major Scale)

در این مرحله از آموزش گام‌های موسیقی به سراغ گام‌های ماژور می‌رویم.

گام‌های ماژور و مینور رابطه‌ای نسبی با یکدیگر دارند. به این صورت که اگر از نت تونیک هر گام مینور 1/5 پرده به بالا حرکت کنیم به گام ماژور نسبی آن گامِ مینور خواهیم رسید.

مثلا اگر گام لامینور داشته باشیم و نت تونیک آن که لا هست را 1/5 پرده به بالا ببریم به نت دو و گام دو ماژور خواهیم رسید.

همچنین اگر از نت تونیک هر گام ماژوری 4/5 پرده به بالا حرکت کنیم به گام مینور نسبی آن خواهیم رسید.

مثلا اگر گام دو ماژور داشته باشیم و از نت تونیک آن که دو است 4/5 پرده به بالا حرکت کنیم به نت لا و گام لامینور خواهیم رسید.

برای آموزش گا‌م‌های ماژور، بد نیست بدانید که فقط درجات سوم، ششم و هفتم گام ماژور نسبت به گام مینور تغییر یافته‌اند. یعنی هر گام مینوری را میتوان با دیز کردن نت‌های درجه 3، 6 و 7، به گام ماژور تبدیل کرد. علت استفاده از گام ماژور برای پیدا کردن گام مینور ملودیک که در بالا گفته شد نیز به همین نکته برمی‌گردد.

اگر برای گام ماژور هم مانند گام منیور به دنبال فرمول می‌گردید باید طبق این فرمول عمل کنید : تونیک – پرده – پرده – نیم‌پرده – پرده – پرده – پرده – نیم‌پرده

به عنوان مثال برای نوشتن گام فا ماژور ابتدا نت تونیک که فا باشد را می‌نویسیم. سپس با 1 پرده حرکت رو به بالا به نت سل می‌رسیم. بعد از نت سل با 1 پرده حرکت دیگر به نت لا خواهیم رسید.

اگر از نت لا نیم‌پرده به بالا حرکت کنیم نت سی‌بمل را خواهیم داشت. (توجه کنید که لادیز را نمی‌توانیم بنویسیم چون در آن صورت خطای نیم‌پردۀ کروماتیک در گام دیاتونیک خواهیم داشت و در واقع نت سی از گام حذف خواهد شد.) همین روند را تا نت تونیک ادامه می‌دهیم.

پس نت‌های گام فاماژور عبارتند از: F – G – A – Bb – C – D – E – F

 

 

تصویری از نت‌های گام فا ماژور روی دستۀ گیتار

 

گام هارمونیک ماژور (Major Harmonic)

2 راه برای ساخت این گام وجود دارد. یکی اینکه طبق معمول اول گام ماژور نت تونیک مدنظرمان را بنویسیم و سپس درجۀ ششم را بمل کنیم.

راه دیگر این است که نت‌های گام مینور هارمونیک همان نت تونیک را بنویسیم و بعد با دیز کردن نت درجۀ سوم، به گام ماژور هارمونیک برسیم.

برای مثال برای نوشتن گام دو ماژور هارمونیک می‌توانیم از راه اول ابتدا نت‌های گام دو ماژور را بنویسیم و بعد درجۀ ششم یعنی نت لا را بمل کنیم تا به دو ماژور هارمونیک برسیم.

روش دوم هم به این صورت اجرا می‌شود. اول گام دو مینور هارمونیک را می‌نویسیم. سپس درجۀ سوم آن یعنی نت می را دیز می‌کنیم.

نت‌های گام دو ماژور هارمونیک به این صورت هستند: C – D – E – F – G – Ab – B – C

فرمول ساخت گام هارمونیک ماژور برای افرادی که علاقه‌مند به حفظ فرمول هستند به این صورت می‌باشد: تونیک – پرده – پرده – نیم‌پرده – پرده – نیم‌پرده – 1/5 پرده – نیم‌پرده

 

 

مقایسۀ نت‌های گام ماژور و هارمونیک ماژور

پنتاتونیک (5 نتی = Pentatonic)

نوبت به آموزش گام‌های موسیقی 5 نتی می‌رسد. این گام 5 نتی را می‌توان از تمامی گام‌های 7 نتی، به وسیلۀ حذف کردن 2 نت از آن‌ها، ساخت. گام‌های پنتاتونیک از نظر هارمونی ارزش زیادی ندارند. در واقع همۀ آکوردهای این گام همان آکوردهای گام مرجعی هستند که گام پنتاتونیک را از آن ساختیم.

این گام بیشتر برای ایجاد تفاوت در رنگ صدا و فضاسازی جدید در یک قطعه، به کار گرفته می‌شود.

 

 

5 پوزیشن گام پنتاتونیک روی دستۀ گیتار

پنتاتونیک مینور (Minor Pentatonic)

فرمول ساخت این گام شبیه به فرمول ساخت گام مینور طبیعی است با این تفاوت که نت‌های درجه 2 و 6 در این گام حذف می‌شوند.

یکی از دلایل حذف این نت‌ها اولویت پایین‌تر آن‌ها نسبت به باقی نت‌ها در مبحث هارمونی و آکورد سازیست.

با حذف این نت‌ها در گام جدید، که نام آن پنتاتونیک است، حالت غربی‌تری خواهیم داشت و از فضای غمگین گام مینور طبیعی فاصله می‌گیریم.

فرمول ساخت گام مینور پنتاتونیک به این صورت است: تونیک – 1/5 پرده – پرده – پرده – 1/5 پرده – پرده

مثلا برای نوشتن گام لامینور پنتاتونیک ابتدا باید توجه کنیم که درجۀ دوم و ششم یعنی نت سی و فا را حذف کنیم.

بنابراین در ابتدا نت تونیک که لا باشد را قرار می‌دهیم. سپس 1/5 پرده از آن به بالا حرکت می‌کنیم و به نت دو می‌رسیم. بعد از دو با حرکت 1 پرده‌ای به نت ر می‌رسیم و بعد از آن با 1 پرده حرکت دیگر به نت می خواهیم رسید. بعد از می 1/5 پرده بالاتر می‌رویم و به نت سل می‌رسیم. در آخر از نت سل با 1 پرده حرکت نت لا را خواهیم داشت.

نت‌های این گام به صورت : A – C – D – E – G – A در کنار هم قرار می‌گیرند.

 

 

گام لا مینور پنتاتونیک روی دستۀ گیتار

 

گام بلوز (Blues Scale)

در گام‌های بلوز ما از 6 نت استفاده می‌کنیم اما چون یکی از نت‌ها به صورت کروماتیک به گام اضافه شده است همچنان این گام را 5 نتی می‌دانیم.

در واقع این گام از همان گام پنتاتونیک ساخته می‌شود با این تفاوت که باید یک نت کروماتیک بین درجات چهارم و پنجم به گام اضافه کنیم.

برای مثال اگر ما بخواهیم نت‌های گام لا بلوز را بشناسیم ابتدا باید به گام لا مینور پنتاتونیک مراجعه کنیم. از قبل می‌دانیم که نت‌های لامینور پنتاتونیک شامل: A – C – D – E – G است.

بعد از این مرحله باید درجات 4 و 5 این گام را پیدا کنیم.

هشدار!

باید توجه کنید که در گام‌های موسیقی درجات را نسبت به گام مرجع که در اینجا لا مینور طبیعی است محاسبه می‌کنیم. در لامینور طبیعی درجات 4 و 5 ما شامل نت‌های ر و می است.

این در حالیست که اگر خود گام پنتاتونیک را مرجع قرار دهیم، نت‌های می و سل درجه 4 و 5 ما هستند که این موضوع اشتباه است.

شاید برای شما این سوال پیش بیاید که چرا در گام دیاتونیک از نیم‌پردۀ کروماتیک استفاده می‌کنیم؟ مگر این کار غیر مجاز نیست؟

در پاسخ باید گفت که نظر شما درست است اما در این حالت استثناعا می‌توان از نیم‌پردۀ کروماتیک استفاده کرد چرا که نتی که بین فاصلۀ چهارم و پنجم اضافه شده دیز یا بمل دارد. در واقع یا از جنس نت درجۀ چهارم است یا از جنس نت درجۀ پنجم.

نت‌های گام لامینور بلوز به این صورت هستند: A – C – D – (D#/Eb) – E – F

همین طور که می‌بینید فرقی ندارد که نت را به صورت ر دیز بنویسیم یا به صورت می بمل.

 

 

5 پوزیشن اجرای گام بلوز بر روی دستۀ گیتار

تتراتونیک (4 نتی = Tetratonic)

فقط یک گام در حالت 4 نتی داریم که به آن کاستۀ چهارنتی (Diminished Tetratonic) می‌گویند. تمام نت‌های موجود در این گام با یکدیگر فاصلۀ 1/5 پرده‌ای دارند.

 

نمونه‌ای از یک گام تتراتونیک که تونیک آن نت لا است.

 

هگزاتونیک (6 نتی = Hexatonic)

گام‌های 6 نتی به 2 دستۀ افزوده (Augmented) و تمام پرده‌ (Whole tone) تقسیم می‌شوند. البته برخی معتقدند که گام‌های بلوز (Blues) نیز جزئی از دستۀ گام‌های هگزاتونیک هستند اما این حرف درست نیست.

همان‌طور که در بالا گفتیم گام بلوز همان گام پنتاتونیکی است که یک نیم‌پردۀ کروماتیک به یکی از نت‌های آن اضافه می‌کنیم. در واقع ما همچنان 5 نت داریم اما یکی از نت‌ها دیز یا بمل شده است (بسته به نام گام).

از طرف دیگر نتی که دیز یا بمل شده و گام را بلوز کرده است، نمی‌تواند تونیک گام باشد و قابلیت ساخت آکورد ندارد. (در واقع ارزش هارمونیایی ندارد.) به همین علت نمی‌شود این نت را یک نت مجزا دانست بنابراین گام ما با وجودی که 6 نت در آن استفاده می‌شود همچنان پنتاتونیک است.

 

گام هگزاتونیک تمام پرده با تونیک نت دو

 

اوکتاتونیک (8 نتی = Octatonic)

در این دستۀ 8 نتی گامی به نام کاسته (Diminished) داریم که خود این گام در 2 مُد تمام پرده (Whole tone) و نیم‌پرده (Half tone) تقسیم‌بندی می‌شود. گام 4 نتی یا (تتراتونیک) که در بالا به آن اشاره شد دقیقا به وسیلۀ حذف 4 نت از این گام ساخته می‌شود.

 

 

نمونه‌ای از یک گام اوکتاتونیک با تونیک دو

سرکلید (Key Signature)

دانستیم که هر کدام گام‌های موسیقی علائم خاص خود را دارند.

در تئوری موسیقی برای اینکه بدانیم هر قطعه در چه گامی نوشته شده نیاز به علائمی داریم. این علائم همان سرکلیدهای قطعۀ ما هستند. دلیل به کار گیری سرکلیدها در ابتدای قطعات، یکی کمک به زیبایی نوشتاری نت‌ها و پرهیز از شلوغ شدن خطوط حامل و دیگری شناسایی گامی که در آن نوازندگی می‌کنیم است.

در واقع بعد از کلید هر قطعه (کلید سل، فا یا دو) سرکلیدها را می‌نویسیم. سرکلیدها با نوشتن تعداد دیزها یا بمل‌های هر قطعه مشخص می‌شوند.

بدین ترتیب با مشاهدۀ سرکلید قطعه می‌توانیم بدانیم قطعه در چه گامی نوشته شده است و ما مجاز به اجرای چه نت‌هایی هستیم.

به عنوان مثال اگر در سرکلید فقط 1 دیز داشتیم احتمالا ما در گام سل ماژور یا می مینور یا مدهای نسبی این‌ها هستیم. در این حالت باید به هر نت فا که رسیدیم آن را دیز کنیم.

این موضوع در مورد سرکلیدها و نت‌های دیگری نیز صدق می‌کند.

بنابراین در ادامه به بررسی قوانین مربوط به ساخت سرکلیدهای هر گام می‌پردازیم.

 

 

سرکلید گام مینور طبیعی و ماژور

این گام‌های موسیقی سرکلیدی با علامت دیز یا بمل دارند و یا هیچ علامتی ندارند. البته باید دانست که همۀ گام‌های موسیقی می‌توانند دارای علائم دیز یا بمل باشن، اما مواردی که در ادامه به آن‌ها خواهیم پرداخت فقط در مورد گام‌های مینور طبیعی و ماژور صدق می‌کند.

ابتدا به سرکلیدهای دیز دار و فرمول قرارگیری آن‌ها می‌پردازیم.

سرکلیدهای دیز دار

نت‌هایی که به صورت دیز دار در سرکلید قرار می‌گیرند از قانون خاصی پیروی می‌کنند. یعنی این طور نیست که هر تعداد نت دیزدار را در سرکلید قرار دهیم.

نت فا اولین نت دیز دار است که در سرکلید قرار می‌گیرد. همان‌طور که در مثال بالا گفتیم این گام را می‌توان می مینور یا سل ماژور آن‌ها نامید. (با توجه به نت تونیک)

حال اگر از نتی که دیز بود یعنی فا، به فاصلۀ پنجم آن حرکت کنیم به دیز بعدی یعنی دو می‌رسیم. حالا گام جدیدی داریم که در سرکلید آن علاوه بر نت فا، نت دو نیز دیزدار است. به این گام سی مینور یا ر ماژور یا مدهای نسبی آن‌ها می‌گویند. (با توجه به نت تونیک)

این بار از نت دو تا فاصلۀ پنجم آن حرکت می‌کنیم و به نت سل می‌رسیم. حالا نت‌های فا، دو و سل دیزدار هستند. اگر در سرکلید این 3 نت دیزدار را دیدیم پس گام ما فادیز مینور یا لا ماژور یا مدهای نسبی آن‌ها است. (با توجه به نت تونیک)

با توجه به موارد گفته شده باید فهمیده باشید که هر نت دیزدار از فاصلۀ پنجم نت دیزدار گام قبلی ساخته می‌شود.

ترتیب قرارگیری دیزها به این صورت است: F# – C# – G# – D# – A# – E# – #B

توجه کنید که همان طور که گفته شد ترتیب این دیزها باید رعایت شود. مثلا نمی‌توانیم در سرکلید گامی فقط نت لا را دیز کنیم. اگر بخواهیم لا دیز باشد باید تمامی نت‌های قبل از آن یعنی فا، دو، سل، و ر هم دیز باشند.

یا مثلا در گام‌های ماژور و مینور طبیعی اگر سرکلید ما دو نت دیزدار داشته باشد باید بدانیم که آن 2 نت فا و دو هستند در نتیجه گام ما می مینور، سل ماژور یا مد نسبی آن‌هاست.

تشخیص اسم گام‌ها در سرکلیدهای دیزدار

حالا که ترتیب قرارگیری دیزها در سرکلید را دانستیم باید بفهمیم که با داشتن هر تعداد دیز به چه گامی می‌رسیم.

برای دانستن این کار کافیست آخرین نت دیزدار سرکلید را شناسایی کنیم، سپس از آن نت 1 پرده به عقب حرکت کنیم. نتی که به دست می‌آید گام مینور را برای ما مشخص می‌کند.

برای مثال اگر سرکلیدی 4 علامت دیز داشت یعنی در آن گام به ترتیب نت‌های فا، دو، سل و رِ دیز هستند. حالا آخرین نتی که دیز شده کدام است؟ همان طور که درست حدس زدید نت رِ آخرین نت دیز دار این سرکلید است.

حالا از نت رِدیز 1 پرده به عقب حرکت می‌کنیم و به نت دودیز می‌رسیم. نام گام مشخص شد، دودیز مینور یا ماژور نسبی آن یعنی می ماژور.

 

نت‌های دیزدار هر گام

 

سرکلیدهای بمل دار

موارد گفته شده دربارۀ آموزش سرکلید گام‌های دیزدار، برای سرکلیدهای بمل دار هم استفاده می‌شوند. با این تفاوت که ترتیب قرارگیری نت‌های بمل دار در سرکلید بر اساس درجۀ چهارم نتی است که در گام قبلی بمل شده.

نت سی اولین نتی است که در سرکلید بمل دارد و به این گام بسته به نت تونیک، ر مینور یا فا ماژور می‌گوییم. نت بمل دار بعدی باید درجۀ چهارم نت سی یعنی می باشد.

پس در سرکلید بعدی نت‌های سی و می بمل هستند و ما حالا گام سل مینور یا سی بمل ماژور داریم. به همین ترتیب بمل بعدی لا می‌باشد و همین الگو تا انتها ادامه پیدا می‌کند.

ترتیب نت‌های بمل دار در سرکلید به این صورت است: Bb – Eb – Ab – Db – Gb – Cb – Fb

باز هم باید به ترتیب این نت‌ها توجه کنید. یعنی در سرکلید گام‌های ماژور و مینور طبیعی نمی‌توان مثلا فقط نت ر دارای علامت بمل باشد. بلکه برای داشتن نت ر بمل در سرکلید باید تمامی نت‌های قبل از آن یعنی سی‌بمل، می‌بمل و لابمل نیز در سرکلید قرار بگیرند.

یا به عنوان مثالی دیگر اگر سرکلید گامی فقط دارای 3 علامت بمل بود باید بدانیم که آن 3 نت قطعا نت‌های سی،می و لا هستند که بمل شده‌اند.

نکته

موردی که گفتن آن خالی از لطف نیست مقایسۀ ترتیب دیزها و بمل‌ها در سرکلید است. اگر دقت کنید می‌بینید که با نوشتن نت‌های دیزدار از آخر به اول و قرار دادن علامت بمل به جای دیز، به ترتیب نت‌های بمل دار در سرکلید را خواهیم داشت.

تنها تفاوت آن‌ها در این است که برای نت‌های دیزدار از درجۀ پنجم نت قبلی استفاده می‌کردیم اما برای نت‌های بمل دار از درجۀ چهارم نت قبلی استفاده می‌کنیم.  در واقع فوصل چهارم و پنجم فواصل معکوس یکدیگر هستند.

تشخیص اسم گام سرکلیدهای بمل‌دار

برای تشخیص گام این سرکلید دقیقا مانند سرکلیدهای دیزدار عمل می‌کنیم با این تفاوت که، به جای 1 پرده حرکت به عقب از آخرین نت دیز دار در این حالت، 2 پرده از آخرین نت بمل دار به جلو حرکت می‌کنیم.

برای مثال فرض کنید گام ما در سرکلید دارای 3 علامت بمل است. بنابراین به ترتیب نت‌های سی، می و لا بمل هستند. حالا از آخرین نت که لابمل باشد 2 پرده به جلو حرکت می‌کنیم.

با این حرکت به نت س‌بمل می‌رسیم و نام گام ما (با توجه به نت تونیک) دو مینور یا ماژور نسبی آن یعنی می‌بمل ماژور خواهد بود.

 

نت‌های بمل‌دار هر گام

توجه

لطفا دقت داشته باشید که تمامی موارد گفته شده راجع به سرکلیدها در بالا مربوط به گام‌های مینور طبیعی و ماژور هستند. چرا که سرکلیدهای سایر گام‌ها از این قوانین پیروی نمی‌کنند.

مثلا در گام مینور هارمونیک نت درجۀ هفتم گام دیز می‌شود و استفاده از علامت آن در سرکلید با قوانین گفته شده در بالا هم‌خوانی ندارد. در این موارد اصطلاحا می‌گوییم آلتراسیون اتفاق افتاده است.

 

حرف آخر

مبحث تئوری موسیقی علی‌الخصوص آموزش گام‌های موسیقی، بسیار گسترده‌تر از چیزیست که به آن پرداختیم.

توضیح همۀ موارد مرتبط با آموزش گام‌ها و تئوری آن‌ها، فقط در یک مقاله، احتمالا از حوصلۀ شما نیز خارج است. بنابراین در این مقاله فقط به توضیحی جامع راجع دسته‌بندی گام‌ها از لحاظ تعداد نت و بررسی برخی از مهم‌ترین‌ گام‌ها مانند گام‌های ماژور، مینور، پنتاتونیک و بعضی از زیرمجموعه‌های آن‌ها و همچنین سرکلیدها پرداختیم.

آن چه باعث تثبیت یادگیری در شما می‌شود، اجرای این اطلاعات و استفاده از این دانش در نوازندگی‌تان است. هرچه بیشتر بر روی ساز خود با توجه به گام‌های آموزش داده شده تمرین کنید، به ساز خود و تئوری موسیقی مسلط‌تر خواهید شد.

شک نکنید که شناخت گام‌ها و دانستن تئوری موسیقی به پیشرفت شما در همۀ ابعاد موسیقی کمک شایانی می‌کند.