موسیقی سنتی ایرانی، گنجینهای غنی و سرشار از نغمهها و آوازها است که در طول هزاران سال شکل گرفته و تکامل یافته و به اوج رسیده است. این موسیقی، تنوع و ظرافت بسیاری دارد و از دستگاهها و آوازهای مختلفی تشکیل شده است. موسیقی سنتی ایرانی، موسیقی دستگاهی هم نامیده میشود.
شناخت موسیقی سنتی و دستگاه هر کدام به نوازندگان و علاقهمندان کمک میکند تا این موسیقی اصیل و ریشهدار را به خوبی بشناسند و بتوانند در این زمینه خلاقیت هم داشته باشند. موسیقی سنتی کشورمان ریشه در جان هنرمندان و نوازندگان و صاحبان یا مخترعان آن دارد. در ادامه به معرفی انواع دستگاه موسیقی سنتی ایران پرداخته میشود.
دستگاه در موسیقی ایرانی چیست؟
دستگاه در موسیقی ایرانی به مجموعهای از چند نغمه (گوشه) گفته میشود که در گام، کوک و فواصل نت هماهنگ هستند. گوشهها ملودی کوتاهی هستند که در یک تکنوازی به گوش میرسند. مجموعه گوشهها در کنار هم یک دستگاه را پدید میآورند. در موسیقی سنتی ایران هفت دستگاه وجود دارد که هر کدام حال و هوای خاصی را در نوازنده یا شنونده ایجاد میکنند و گاهی پرهیجان، حماسی، غمگین و شادیآور هستند.
دستگاه شور
دستگاه شور که به مادر موسیقی ایران معروف است، بیشتر آوازهای محلی از سراسر کشور در یکی از مایهها یا گوشههای این دستگاه اجرا میشود. حتی بیشتر خوانندگان اموزش ندیده هم با این دستگاه اجرا میکنند. در بین دستگاههای ایرانی شور از همه بزرگتر بوده، به طوریکه تمامی گوشههای فرعی آن هم مستقل هستند. این دستگاه منشا آوازهای بسیاری بوده که شامل؛ دشتی، ابوعطا، بیات ترک و افشاری هستند. شعر، عشق، موسیقی در دستگاه شور بسیار به هم نزدیک هستند و بسیاری از شاعران بزرگ مانند حافظ، مولانا و سعدی از این دستگاه برای شعر گفتن استفاده کردهاند.
دستگاه سه گاه
این دستگاه یکی از کهنترین دستگاههای موسیقی سنتی ایران است که نام خود را از یکی از مقامهای موسیقی ایرانی به نام سهگاه به عاریت گرفته است. دستگاه سهگاه از جهت تاثیر ذهنی و حسی، عاطفی و غمانگیز است. این دستگاه یادآور درد، آلام و مصیبت ایرانیان بوده و مورد پسند بیشتر مردم است. مهمترین گوشههای این دستگاه شامل؛ درآمد، زنگ شتر، زابل، مویه، حصار، مخالف و مغلوب است.
این دستگاه برای تصنیف، ارکستر و آواز مورد استفاده قرار میگیرد. نوازندگان و خوانندگان بزرگ بسیاری از این دستگاه کمک میگیرند. شهرام ناظری، محمدرضا شجریان دو خوانند بزرگ از این دستگاه برای آواز خواندن کمک گرفتهاند. این دستگاه در طول تاریخ موسیقی ایران دچار تحولات بسیاری شدهاست. امروزه نیز دستگاه سه گاه همچنان از محبوبترین و پرطرفدارترین دستگاههای موسیقی سنتی ایرانی بوده و جایگاه ویژهای در میان اهالی موسیقی و دوستداران این هنر اصیل دارد.
دستگاه چهارگاه
این دستگاه یکی از مهمترین و اصلیترین و در عین حال پیچیدهترین دستگاههای موسیقی سنتی ایران است که در میان کاربران و موسیقیدانان جایگاه خاصی دارد.
این دستگاه برای افرادی که سحرخیز هستند، بسیار مناسب است و موجب سرزندگی افراد میشود. آوازهای دستگاه چهارگاه برای سبک حماسی بسیار مناسب است. از مهمترین ویژگیهای آن میتوان به تنوع گوشهها اشاره کرد که شامل تعداد زیادی از گوشهها با فضاها و احساسات گوناگون است، از جمله زابل، مویه، حصار، مخالف، مغلوب، حزین و منصوری. این تنوع، چهارگاه را به دستگاهی منعطف و شاد تبدیل کرده که اجراهای مختلفی با مضامین جذاب دارد.
میخوای مقالات جذاب در حوزه موسیقی رو مطالعه کنی؟
دستگاه همایون
کلمه همایون به معنی مبارک و فرخنده است و به زیبایی، حس و حال شاد و پرطراوت این دستگاه را تداعی میکند. یعنی این دستگاه چه عواطف و احساسات زیبایی را به شنونده و حتی نوازنده و خواننده هدیه میکند. دستگاه همایون دستگاهی نسبتا حزنانگیز است که از دشتی هم غم بیشتری به افراد تزریق میکند. آهنگهای این دستگاه شاهانه، پر عظمت و باشکوه است. تعداد زیادی از لالاییها، نغمههای اصیل ایرانی در مایه این دستگاه اجرا میشوند. یکی از جذابترین موسیقیهای این دستگاه موسیقی زورخانهای است که هر صبح در زورخانهها اجرا میشود.
تعدادی از گوشههای همایون شامل لیلی مجنون، نوروز عرب، شوشتری و منصوری است. دستگاه همایون طیف وسیعی از احساسات را از جمله شادی، شور، غم و اندوه را به گوش شنونده القا میکند. دستگاه همایون، نگینی درخشان در گنجینه باعظمت موسیقی ایرانی است که با ظرافت و شور و حال خود، شنوندگان را به سفری پر احساس در دنیای اصیل موسیقی ایرانی میبرد. این دستگاه گاهی در دربار پادشاهان ایرانی هم اجرا میشده است.
دستگاه ماهور
یکی از وسیعترین دستگاههای موسیقی ایرانی دستگاه ماهور است و به صورت موسیقی شاد در جشن ها و اعیاد اجرا میشود. این دستگاه دارای 50 گوشه است که تمام آنها به وسیلهٔ فرود به درآمد بازمیگردند و در سه بخش بم، میانی و زیر اجرا می شود. نام “ماهور” گرفته شده از “ماه” و “هور” به معنای خورشید و ماه است.
به گفته برخی، نواختن این دستگاه در هر ساعتی از شبانهروز روا بوده. آوازهای این دستگاه شجاعت، امیدواری و شادی را در دل شنونده زنده میکند. آوازهای این دستگاه با وقار بوده و با انتخاب شعر مناسب ابهتی وصف نشدنی به خود میگیرد. تعدادی از گوشههای این دستگاه شامل دلکش، خسروانی، خاوران، طربانگیز، نیشابورک، طوسی، مرادخانی، ساقی نامه است. در یک جمله زیبا میتوان گفت دستگاه ماهور بهاری زیبا در موسیقی سنتی ایران است.
دستگاه نوا
دستگاه نوا دستگاهی نه چندان شاد و نه چندان غمگین است. از جهت کوک به دستگاه شور نزدیکی بسیاری دارد، اما در ملودی و گردش آن تفاوتهای عمده مشاهده شده است. این دستگاه ارتباط تنگاتنگی با حالتهای عرفانی و عمیق دارد. امروزه دستگاه نوا از جمله دستگاههای محبوب در موسیقی سنتی ایرانی است و توسط خوانندگان و نوازندگان بسیاری اجرا میشود. این دستگاه با آواز دشتی هم ارتباط دارد و تقریبا با هم در یک گروه هستند اما دشتی سوز و گداز بیشتری دارد. آرامش و آسودگی در این دستگاه موج میزند و به عرفان بسیار نزدیک است.
دستگاه راست پنجگاه
دستگاه راست پنجگاه یکی از دستگاههای مهجور ایرانی بوده که آهنگهای کمی برایش ساخته شده. این دستگاه به ماهور شباهت زیادی دارد، اما از جهت فرودها و نتهای شاهد و ایست با ماهور تفاوتهای فراوانی دارد. این دستگاه با وقار و ابهت است و انگار فردی دانا و اندیشمند به اطرافیان خود پند میدهد. گوشههای آن بسیار لطیف هستند و ظرافتهایی دارد که احساس آرامش خاصی در انسان پدید میآورد.
دستگاه راست پنجگاه یکی از هفت دستگاه اصلی موسیقی سنتی ایران است که از نظر وسعت و تعداد گوشهها، از بزرگترین دستگاههای موسیقی ایرانی به شمار میرود.
نام این دستگاه از ترکیب دو بخش “راست” و “پنجگاه” تشکیل شده است. “راست” نام یکی از گوشههای این دستگاه و “پنجگاه” به معنای “محل پنجم” است.
سخن پایانی
موسیقی سنتی ایرانی گنجینه عظیمی است که فراز و نشیبهای فراوانی را پشت سر گذاشتهاست. گروهی شادی آفرین، دستهای غمفزا و عدهای هم میانه هستند. هر یک از دستگاهها گوشههای متفاوتی دارند. هر دستگاه حس و حال متفاوتی داشته و همان را به نوازنده و شنونده تزریق میکند. موسیقی سنتی ایران ریشه در فرهنگ و سنتهای اصیل ایرانی دارد. نواهایی که با سوز دل ساخته میشوند، لاجرم با تمام وجود بر دل مینشینند. وقتی چند گوشه در کنار هم قرار بگیرند، دستگاه یا آواز موسیقی پدید آمده است. موسیقی سنتی ایران هفت دستگاه دارد که هر کدام گوشههای جذاب و پر از حرفی دارند.
مقاله های مرتبط
دیدگاه ها
پژمان محمدی | 23 تیر 1403 گفت:
درود بر شما ممنون از نظر و انرژی مثبتتون. موفق و پیروز باشید
آرش آرین | 19 خرداد 1403 گفت:
سلام وقتتون بخیر باشه این همه ذوق ای کاش از وسایل موسیقی ایرانی هم همچون طه تار ضرب تمبک و غیره تم ب ای خرید میگذاشتید برای خرید
پژمان محمدی | 20 خرداد 1403 گفت:
درود بر شما ممنون از نظرتون در آینده ای نزدیک حتما
حسین صمدی بوشهری | 21 تیر 1403 گفت:
با درود و امید بهروزی : سپاس از توضیحات مختصر و مفیدی که برای علاقه مندان به آشنایی با موسیقی سنتی و ایرانی و همچنین سازدهنی ارائه فرمودید. برای من بسیار قابل استفاده و مسرت بخش بود بویژه اینکه بصورت خلاصه و جامع در کوتاه ترین زمان امکان آشنائی با دستگاههای موسیقی در حد نیاز برآورده و لذت بخش بودsa. از آ همواره آرزوی توفیق بیش از پیش را برایتان آرزومندم.