ساز بادی چیست؟ شناخت انواع ساز بادی

ساز بادی (wind instrument) از طریق عبور هوا در داخل لوله یا زبانه های فلزی و چوبی تولید صدا میکند. برای اینکه بتوان این عبور هوا را به یک موسیقی تبدیل کرد باید با ساختار و نت های آن ساز آشنا باشید. در این مقاله سعی کرده ایم نگاهی جامع به انواع ساز بادی از نظر نوع، نحوه اجرا، ایرانی و غربی بودن داشته باشیم.

تاریخچه ساز های بادی

ساز بادی را میتوان قدیمی ترین انواع ساز ساخته شده در طول تاریخ نامید. انسان های نخستین به صورت کاملا تصادفی آموختند که میتوان با دمیدن هوا در اجسام مختلف مانند(گیاهان و چوب برخی درختان، سوراخ کردن شاخ یا استخوان حیوانات) صداهایی را ایجاد کرد.

از این صداها در بزم هایشان، هنگام شکار و مراسمات خود استفاده میکردند. رفته رفته با پیشرفت دانش، این اختراعات تکامل یافت به گونه ای که در عصر حاضر ساز بادی به جایگاه ویژه ای رسیده است. امروزه ساز بادی در انواع و مدل های مختلف با استفاده از متریال های متفاوت(چوب و فلز) ساخته و مورد استفاده قرار میگیرند. یکی از دلایلی که باعث شد ساز بادی نسبت به سایر سازها زودتر شناخته شود نحوه ارتباط انسان ها با یکدیگر بود که از طریق دهان انجام میشد.

انواع ساز بادی

سازهای بادی به دو دسته: برنجی و چوبی تقسیم‌بندی می‌شوند. این دسته‌بندی بر اساس متریال به کار گرفته شده در ساخت ساز ها نمی‌باشد. بلکه بر اساس نحوه به صدا در آوردن ساز در قسمت دهنی است. (یعنی نحوه نوازندگی با ساز)

نحوه اجرا با سازهای بادی چوبی فقط به صورت دمش یا مکش هوا میباشد. یعنی به صورت مستقیم، داخل ورودی هوا دمش انجام میدهیم. اما در سازهای بادی برنجی صدا به وسیله لرزش لب ها به همراه فقط دمش هوا در قسمت دهنی صورت میگیرد.

سازهایی مانند (فلوت ریکوردر، فلوت، کلارینت یا سازدهنی) در دسته ساز بادی چوبی قرار دارند. هرچند که ممکن است بدنه ی آن ها از فلز ساخته شده باشد.

قبل از خرید ساز بادی و چک کردن لیست قیمت بهتر است با خانواده‌ی آن بیشتر آشنا شوید. در این بخش میخواهیم چند ساز بادی چوبی و برنجی که در سبک های ایرانی و غربی مورد استفاده قرار میگیرند را به شما معرفی کنیم. ما سعی کرده ایم صدای انواع سازهای بادی را در هر مثال بیاوریم. در برخی از این سازها، هوا به صورت رفت و برگشتی (دمش و مکش) و برخی دیگر فقط به صورت رفت (دمش) هوا به صدا در می‌آید.

۱) انواع ساز بادی چوبی

سازهای بادی چوبی ایرانی

ساز هایی که در دسته ساز های بادی چوبی (Woodwind instruments) قرار میگیرند از طریق دمش هوا به داخل آن به صدا در می‌آیند یعنی لرزشی در قسمت دهنی اتفاق نمی‌افتد.

در هر کشور مطابق با سلیقه و یا تاریخ آن منطقه، سازهای خاصی محبوب میشوند و در چرخه تکامل قرار میگیرند. در ایران ما سازهای بادی را در اجرای موسیقی سنتی بسیار شنیده ایم. سازهای بادی ایرانی چوبی نظیر: ساز نِی، نی لبک، دوزله، قرنی، نی انبان، سرنا، بالابان، کرنا و…

ساز نی

ساز نی در دسته سازهای بادی چوبی قرار میگیرد. همچنین این ساز در گروه سازهای سنتی ایران میباشد. این ساز را به صورت انفرادی و گروهی میتوان استفاده کرد. در بسیاری از اجراهای گروهی سنتی از این ساز استفاده میشود.

روش به صدا در آوردن نی به این صورت است که قسمت دهنی آن را در بین دو دندان جلویی ردیف بالا قرار میدهیم و با زاویه ای مناسب داخل آن دمش انجام میدهیم.

صدای ساز نی:

ساز نی‌انبان

نی انبان نیز در گروه سازهای چوبی میباشد اما این ساز تفاوت بسیار زیادی با سایر ساز های بادی چوبی دارد. این ساز از طرفی مانند ساز دوزله دارای 2 لوله چوبی همراه با سوراخ هایی میباشد. اما تفاوت در این است که ما مستقیم داخل این ساز دمش انجام نمیدهیم.

ساز نی انبان از ساز های سنتی ایران و مربوط به بخش جنوب ایران میباشد. به خاطر نحوه اجرا و لحن صدای پایدار این ساز، لازم است که دمش به داخل آن همواره ثابت باشد و قطع نشود. به همین دلیل از پوست حیواناتی مانند بز و گوسفند استفاده میکنند. خروجی هوای پوست داخل ساز میباشد و ورودی آن برای نوازنده میباشد که در هنگام نوازندگی در صورت کم شدن هوای داخل پوست نوازنده میتواند در داخل پوست دمش انجام شود تا همواره مقدار هوا ثابت باشد.

صدای ساز نی انبان:

ساز دوزله

دوزله نیز یکی دیگر از سازهای سنتی قسمت کُرد نشین میباشد. این ساز در دسته سازهای بادی چوبی قرار میگیرد. همانطور که در شکل بالاتر دیدیدن دوزله مانند دو فلوت میباشد که به یکدیگر متصل شده اند. دمش هوا داخل این ساز به صورت مستقیم انجام میشود بدون هیچ گونه لرزش.

تنفس هنگام نواختن با این ساز نیاز به مهارت بالایی دارد که تنها با تمرین و پشتکار این تسلط شکل خواهد گرفت.

صدای ساز دوزله:

ساز بالابان

یک ساز بادی چوبی دو زبانه به نام بالابان که صدایی بسیار دلنشین و رویایی دارد. این ساز در گروه سازهای سنتی منظقه آذربایجان قرار میگیرد که بسیار مورد توجه مردم بومی آن منطقه و البته تمامی علاقمندان به موسیقی سنتی قرار گرفته است. بدنه ی ساز بالابان مانند ساز فلوت است اما قسمت دهنی آن با فلوت متفاوت است.

قسمت دهنی آن به صورت زبانه دوبل میباشد که طول آن حدود 6 سانتی متر است که به صورت پهن طراحی شده است.

صدای ساز بالابان:

سازدهنی

صدای ساز دهنی: (اجرا شده توسط مدرس نواکده)

سازدهنی یا هارمونیکا در دسته سازهای بادی زبانه آزاد (free reed instrument) قرار میگیرد. در این ساز تولید صدا به وسیله دمش و مکش هوا صورت میگیرد. به طوری که با دمش یا مکش هوا بر روی یک سوراخ در اصل ما هوا را به سمت نُت مورد نظر هدایت میکنیم. بنابر توضیحاتی که در بالا دادیم به این نتیجه میرسیم که سازدهنی در دسته سازهای بادی چوبی قرار میگیرد با اینکه بدنه و زبانه هایی از جنس فلز و برنج دارد.

در سازدهنی هر سوراخ با دمش و مکش هوا صدا ایجاد میکند یعنی با دمش یک نت و با مکش، نتی دیگر به صدا در می آید. در سازدهنی کروماتیک که محبوب ترین و پرکاربرد ترین مدل سازدهنی میباشد به کمک اسلاید که شاسی آن در سمت راست ساز قرار دارد تعداد نت های هر سوراخ به 4 عدد میرسد. که باعث میشود بتوانیم با این ساز طیف گسترده ای از نت ها و قطعه ها را اجرا کنیم. چنانچه قصد خرید سازدهنی را دارید مدرسین سازدهنی نواکده میتوانند شما را راهنمایی کنند.

فلوت

به راحتی میتوان لقب قدیمی ترین ساز بادی جهان را به فلوت نسبت داد. فلوت یک ساز بادی است که در واقع از یک لوله چوبی یا فلزی و تعدادی کلید، تشکیل شده است. اکثر ساز های بادی دارای تیغه (قمیش) هستند که با دمیدن هوا و به ارتعاش درآوردن آن ها صدا تولید میشود اما فلوت به وسیله نوسان هوا صدا تولید میکند.

فلوت فقط از طریق دمش هوا صدا تولید میکند و در واقع فاقد دهنی میباشد. در ابتدای این ساز یک سوراخ قرار دارد که باید لب ها را نزدیک آن قرار داد و با زاویه ای صحیح به داخل آن دمش انجام داد( مانند فوت کردن یک شمع از فاصله نزدیک) یعنی لب ها تماس کامل با سوراخ ندارند.

فلوت جزو سازهای بادی بدون زبانه چوبی میباشد. همانطور که پیش تر گفتیم چوبی یا برنجی بودن یک ساز ربطی به متریال به کار گرفته شده در ساخت آن ندارد.

فلوت ریکوردر

فلوت ریکوردر نیز یک ساز بادی چوبی بی زبانه میباشد اما تقاوت هایی با فلوت دارد. در ساز قبلی یعنی فلوت یک سوراخ بر روی بدنه وجود داشت و نوازنده باید به صورت مورب ساز را دست بگیرد تا بتواند به صورت مستقیم داخل سوراخ دمش انجام دهد.

اما در فلوت ریکوردر ساز به صورت مستقیم روبروی دهان قرار میگیرد. در فلوت دهان نوازنده با ساز تماسی نداشت اما در فلوت ریکوردر دهان با قسمت دهنی ساز تماس دارد و به صورت مستقیم در آن دمش انجام میدهد. فلوت ریکوردر نیز مانند سایر فلوت ها فقط با دمش هوا به صدا در می‌آید.

تفاوت دیگر این دو مدل فلوت جنس صدای آن ها میباشد. با شنیدن صدای این دو مدل فلوت میتوانید تفاوت صدای آن ها را متوجه شوید. پس فهمیدیم استایل دست گرفتن این دو مدل فلوت با یکدیگر متفاوت است. در شکل زیر میتوانید نحوه دست گرفتن این دو مدل ساز بادی فلوت را با یکدیگر مقایسه کنید.

2) انواع ساز بادی برنجی

ساز بادی برنجی خارجی و غربی

به صدا درآوردن ساز بادی برنجی (Brass instruments) با لرزش لب ها همراه با دمش در قسمت دهانی ساز انجام میشود. به وسیله‌ی سازهای بادی شما میتوانید انواع سبک های موسیقی را اجرا کنید. انواع ساز بادی غربی برنجی شامل: فلوت، ترومبون ، ترومپت، هورن، کورنت .

ساز ترومپت

ترومپت یک ساز بادی برنجی میباشد که قدمت بسیار طولانی دارد. در ابتدا فقط از ترومپت در موسیقی نظامی استفاده میشد ولی امروزه از این ساز علاوه بر موسیی نظامی در بسیاری از ارکستر ها و حتی تک نوازی ها کاربرد دارد. ترومپت بیشتر برای سبک کلاسیک مورد استفاده قرار میگیرد.

همانطور که گفتیم ترومپت یک ساز برنجی محسوب میشود یعنی به صدا در آوردن آن با لرزش و ارتعاش لب ها و همزمان دمش انجام دادن در قسمت دهنی همراه است. فقط با ارتعاش لب ها میتوان صدای زیبای این ساز را درآورد.

صدای ساز ترومپت:

ساز توبا

ساز توبا نیز یک ساز بادی برنجی است که با استفاده از ارتعاش و لرزش لب ها در قسمت دهنی به صدا در می‌آید. این ساز در دسته سازهای کلاسیک میباشد که صدایی بسیار بم دارد. از این ساز نیز در ارکسترها و سمفونی ها بسیار استفاده میشود. اجراهایی به صورت تک نوازی نیز با این ساز انجام شده که بسیار جذاب میباشد.

ساز توبا را به نوعی بم ترین ساز خانواده سازهای برنجی مینامند. سمفونی فانتاستیک هکتور برلیوز یک نمونه عالی از همراهی این ساز میباشد که به خوبی نقش خود را ایفا کرد.

صدای ساز توبا:

3) ساز بادی زبانه آزاد و کلید دار

یک ساز میتواند در چند خانواده قرار بگیرد. برای مثال ملودیکا هم در خانواده‌ی سازهای کلید دار قرار میگیرد و هم ساز های بادی! (منظور از زبانه آزاد نوع ساختار تیغه ها در این ساز ها است.)

ملودیکا

صدای ملودیکا:

ملودیکا نیز یک ساز بادی میباشد که فقط با دمش هوا به داخل آن صدا تولید میشود. مکانیزم تولید صدا در ملودیکا مانند سازدهنی میباشد. در هر دو ساز تیغه هایی فلزی وجود دارند که با هدایت هوا به سمت آن ها و به ارتعاش درآمدن آن ها صدا تولید میشود. در سازدهنی با دمش و مکش هوا، صدا تولید میشود اما در ملودیکا فقط با دمش هوا.

مسیر هوای ورودی در ساز ملودیکا مانند سازدهنی باز نیست. مسیر هوا به داخل ملودیکا در حالت عادی (وقتی که کلیدی را فشار نداده باشید) بسته میباشد. در این حالت هیچ هوایی نباید به داخل ساز وارد شود و شما با فشار دادن هر کلاویه یا کلید مسیر هوا را باز میکنید. و هوای دمیده شده دقیقا به سمت نُتی میرود که شما کلید آن نت را فشار داده باشید.

یکی از مزایای ملودیکا این است که بیشتر قطعات پیانو را میشود با آن اجرا کرد. شما با خرید ملودیکا میتوانید یک پیانوی کوچک، همیشه همراه خود داشته باشید. 🙂

آکاردئون

آکاردئون نیز یک ساز بادی میباشد اما مانند پیانو در دسته ساز های کلاویه دار قرار دارد. این ساز که به آن پیانوی دستی نیز میگویند در واقع سازی با کیفیت پیانو اما قابل حمل میباشد. آکاردئون دارای 3 بخش اصلی به نام های: کلاویه، دکمه و فانوس میباشد.

اکاردئون دارای یک دمنده در وسط ساز میباشد که معمولا از جنس چرم یا پارچه ای ضخیم با مقاومت بالا ساخته میشود. این دمنده در واقع مانند شش های ما عمل میکند و آکاردئون نیز مانند سازدهنی. در واقع با باز و بسته کردن دمنده به صورت دمش و مکش هوا را به سمت تیغه ها که عامل ایجاد صدا هستند هدایت میکند.

یعنی شما هم در حالت باز شدن دمنده میتوانید نت ها را اجرا کنید هم در حالت بستن دمنده که از نظر کیفیت صدا هیچ تفاوتی بین باز و بسته کردن دمنده وجود ندارد.

ساز آکاردئون نیز مدل کروماتیک و دیاتونیک دارد. مدل کروماتیک آن دارای کلاویه و دکمه های آکورد میباشد اما مدل دیاتونیک آن فقط دارای دکمه های آکورد است و کلاویه های سفید و مشکی پیانو را ندارد.

برای یادگیری موسیقی لازم بود که با تمامی این نکات آشنا شوید و اطلاعات خود را برای یک شروع هیجان انگیز و وارد شدن به دنیای موسیقی کامل کنید.

نحوه تولید صدا در ساز بادی

همانطور که در بالا گفتیم تولید صدا در این نوع ساز به وسیله عبور جریان هوا میباشد. هوای دمیده شده در داخل ساز باعث به ارتعاش درآمدن و تولید صدا میشود. اما برای تغییر در ارتفاع صداهای تولید شده باید فرایندی در ساز ایجاد شود که بتواند مسیر هوا را به سمت نت های مد نظر تغییر دهد. در برخی از ساز های بادی به وسیله‌ی دکمه هایی که بر روی ساز قرار گرفته شده است مسیر هوا را جابجا میکنیم.

در برخی دیگر، ساز ها از تعدادی سوراخ یا لوله های هوا تشکیل شده اند که با جابجایی بر روی این سوراخ ها یا لوله ها به نت هایی با ارتفاع های متفاوت دسترسی پیدا میکنیم. ارتفاع نت ها یا همان زیر و بمی در سازهای مختلف متفاوت است. هر سازی با توجه به ساختار آن محدوده صدایی را میتواند ساپورت کند.

خلاصه

ساز های بادی از قدیمی ترین انواع ساز هستند و در دو نوع برنجی ، چوبی دسته بندی میشوند. این تقسیم بندی با توجه به نحوه اجرای این سازهاست و ارتباطی با جنس آنها ندارد. ساز بادی چوبی مانند:نی ، فلوت، ساز دهنی; ساز بادی برنجی مانند: ترومپت ، ترومبون ، توبا .